Bài viết sau đây của tôi là để chỉnh sửa và bổ túc thêm thêm vào một bài viết trước đây về Phạm Duy. Đó là bài Phạm Duy c̣n đó hay đă chết? Sở dĩ cần có sự sửa chữa là v́ tôi được đọc hai bài của giáo sư John C. Schafer, giáo sư đại học Hubold State University. Một bài viết về Phạm Duy, một bài về Trịnh Công Sơn. Trinh Cong Son Phenemenon và The curious memoirs of the Vietnamese composer Pham Duy.(1)
(1) Xin vào Google kiếm t́m
Phạm Duy. Ảnh Việt Báo
Phải nh́n nhận theo thói quen làm việc của người Mỹ, ông John C.Schafer tra cứu rất nhiều tài liệu, dẫn chứng đầy đủ đến nơi đến chốn. Có những tài liệu dẫn chứng khiến tôi giật ḿnh. Chẳng hạn ông dẫn chứng một tài liệu trong tờ Nghệ Thuật, số 38-39, tháng 3, 1995, một tờ báo ở ngay chính địa phương tôi ở mà tôi vô t́nh không để ư tới. Thứ hai, ông tránh được thiên khiến và ít đưa ra những phê phán tiêu cực.
Nhưng cũng v́ thế, ông tránh đề cập đến những “liên hệ có thể” của Trịnh Công Sơn với phía cộng sản qua bạn bè của họ Trịnh như Hoàng Phủ Ngọc Tường cũng như việc TCS hát trên đài phát thanh Sai gon vào ngày 30 tháng 4. Những mối liên hệ này đă được ông Nguyễn Thanh Ty trong bài viết: ” Một quăng đời của TCS” trong đó có phần lật tẩy “Nguyễn Đắc Xuân” trong bài viết : “Trịnh Công Sơn Cao Nguyên bụi đỏ sương mù”. Trong tài liệu của ông Nguyễn Thanh Ty cho hay ngay trong giới đồng nghiệp của Trịnh Công Sơn ở Bảo Lộc đă chia rẽ ra hai phía rơ rệt. Kẻ lên án, kẻ không. Ông John.C Schafer cũng đọc tài liệu này, nhưng không nhắc nhở tới dư luận, tới những vấn đề tranh luận chung quanh TCS. Nhất là những tranh luận ngay sau khi TCS chết như với bài viết mở đầu cho những tranh luận: Bi kịch Trịnh Công Sơn của họa sĩ Trịnh Cung. Đó là những vấn đề nhậy cảm mà ông John. C. Schafer tránh đề cập tới.
Nhưng trong hoàn cảnh VN- một hoàn cảnh chiến tranh khốc liệt trước cái sống chết trong gang tấc- Không thể nào mà không có chọn lựa chính trị. Đó là một chọn lựa cho mỗi người VN. Cho nên những bài hát của họ Trịnh hay Phạm Duy- dù là mang đậm nét nghệ thuật- dù là tính nhân bản hay triết học cao- cũng xuất phát từ những hoàn cảnh chiến tranh VN. Chẳng hạn khi nói về những xác chết, về những bom đạn, về sự tàn phá man rợ của chiến tranh th́ vẫn là chiến tranh nào? Xác chết ấy do đâu mà đến?
Mỗi xác chết, dù là đàn ông, đàn bà, trẻ con- dù chết ở đồng ruộng hay chết bờ chết bụi th́ cũng có một danh tính, một lư lịch. Và kẻ cầm súng nào th́ cũng có một sắc phục, một mầu cờ ..Không có cái chết chung chung, chết t́nh cờ, nhưng không !! Vấn đề là con ngươi đứng ở góc độ nào để nh́n những xác chết ấy.
Bài viết về Phạm Duy của ông John. C. Schafer chủ yếu dựa trên Hồi kư của Phạm Duy mà ông dùng làm tựa đề: The curious memoirs of the Vietnamese composer Pham Duy (Tất cả những bài viết trên đây, mọi người có thể t́m thấy dễ dàng khi bấm vào Google.com sẽ t́m đọc được, nhưng nhiều bài chỉ có trích đoạn) . V́ thế phần không nhỏ của bài viết đưa ra thật đầy đủ chi tiết về những mối t́nh lớn nhỏ của ông Phạm Duy. Tuy nhiên, giá ông dựa thêm vào cuốn Ngàn lời ca th́ sẽ làm rơ hơn trong trường hợp nào, Phạm Duy đă sáng tác được bài nọ, bài kia.
Tuy nhiên v́ tránh những mặt tiêu cực trong viêc sàng tác của Phạm Duy, ông J.C. Schafer không triển khai đủ sự vay mượn, sự thay đổi ca từ, sự bắt chước, sự theo thời của một thứ chủ nghĩa cơ hội của Phạm Duy.v.v.
V́ thế, sự chọn lựa thái độ viết một cách bàng quan của giáo sư John. C. Schafer vẫn là sự chọn lựa của một người ngoại cuộc, đứng ngoài nh́n vào. Mặc dù ông đà nhiều năm sống ở Việt Nam, lấy vợ VN, rất am tường văn hóa VN, yêu mến VN nữa. Ông phân tích và hiểu sâu sắc việc xử dung ngôn từ một cách diệu ảo của TCS trong các bài nhạc. Nhưng có thể ông chỉ nh́n những nhạc sĩ này như những nghệ nhân thuần túy bất kể đến hoàn cảnh sáng tác của họ. Đó là họ đang sống, đang sáng tác từ một hoàn cảnh chiến tranh. Chính hoàn cảnh chiến tranh đă khơi nguồn cho những sáng tác của họ. Bài viết của ông J.C Schafer v́ thế thiếu một sự quân b́nh cần thiết về công việc sáng tác và hoàn cảnh sáng tác.
Bài viết của tôi chủ yếu chỉ viết về Phạm Duy và tôi muốn nhấn mạnh tới tiến tŕnh sáng tác một bản nhạc của ông trong bối cảnh hai cuộc chiến tranh ấy.
Nói về “cái chết” của Phạm Duy, tôi chỉ lặp lại điều mà Nguyễn Trọng Văn dùng trong bài nói truyện tại trường Đại Học Văn Khoa Sàig̣n vào ngày 6-6-1971, do phong trào Tự Trị Đại Học tổ chức. Đề tài với nhan đề: Phạm Duy đă chết như thế nào?
Bài nói truyện của Nguyễn Trọng Văn nói về cái chết của Phạm Duy nhấn mạnh tới góc cạnh tha hóa chính trị của Phạm Duy mà NTV coi là sự phản bội lư tưởng và một cách lôgich Phạm Duy bị coi như đă chết- một thứ tự sát- mặc dầu ông vẫn sống .. Phần bài viết này phản biện lại bài viết của Nguyễn Trọng Văn ..Phạm Duy không chết ở phạm vi chính trị, nhưng nếu PD có chết th́ cái chết ấy ở phạm vi đức lư giữa tài năng và nhân cách của nhạc sĩ PD. Tài năng lớn phải đi đôi với một nhân cách lớn tương xứng.
Bài nói chuyện của NTV thời ấy hẳn gây được tiếng vang trong giới văn học miền Nam lúc bấy giờ. Bởi v́ ít nhạc sĩ nào có thể so b́ được với Phạm Duy.
Cùng lắm trừ một người. Trong cuốn Về một quăng đời của TCS (tác giả Nguyễn Thanh Ty gửi cho tôi ở dạng bản thảo lúc chưa in thành sách, sau này tác giả tự xuất bản vào năm 2004) có kể rằng, khi cùng ở Blao, TCS có kể về Sài G̣n bán bản quyền bài hát ” Chiều một ḿnh qua phố” cho Duy Khánh với giá bán đứt bản quyền là 3000 đồng. TCS kỳ kèo th́ được Duy Khánh trả lời: “Phạm Duy là đắt nhất mà cũng chỉ tới 5000 đồng là cùng, ông là nhạc sĩ mới, gíá vậy là cao lắm rồi”(2)
(2)Trích Về một quăng đời của Trịnh Công Sơn, Nguyễn Thanh Ty, bản thảo.
Co nên chọn Phạm Duy mà không chọn ai khác là một chọn lựa chính trị có chủ đích của Nguyễn Trọng Văn. Cứ bề ngoài th́ Phạm Duy là một người đă bỏ hàng ngũ kháng chiến nay là một người quốc gia “Chống Cộng”. Đánh đúng vào cái thành tŕ tiêu biểu là giới trí thức thành thị miền Nam, đánh vào người nghệ sĩ nổi tiếng nhất và được quần chúng ưa chuộng nhất lúc bấy giờ. Đồng thời tước đi cái ảo tưởng của một ư thức hệ Quốc Gia trong chiến tranh sắp đến hồi chung cuộc.
1. Theo Nguyễn Trọng Văn, Phạm Duy đă chết v́ phản bội lại kháng chiến?
* Phạm Duy chối bỏ kháng chiến
Nguyễn Trọng Văn đă nghĩ như thế. Đă viết để chứng minh điều ấy. Nguyễn Trọng Văn cho rằng đă có rất nhiều thanh niên đă theo kháng chiến và sau đó đă dời bỏ kháng chiến. Nhưng việc dời bỏ kháng chiến của Phạm Duy là khác. NTV viết: “Trí thức theo Cách Mạng và bỏ cách mạng không phải là điều khó hiểu, trách Phạm Duy như vậy có lẽ quá khắt khe.
Điều mà Nguyễn Trọng Văn lên án Phạm Duy không phải ở chỗ từ bỏ kháng chiến mà chối bỏ và hơn thế xóa bỏ kháng chiến. Xóa bỏ bằng cách thay đổi lời ca trong các bài nhạc làm trong thời kỳ kháng chiến.(3)
(3) Trích: Nguyễn Trọng Văn, Phạm Duy đă chết như thế nào, nxb Văn Mới, trích tóm tắt các trang 33-34
Phải chăng Phạm Duy đă sửa toàn bộ các lời ca có dính dáng đến kháng chiến? Không hẳn như thế. Nguyễn Trọng Văn đă tổng quát hóa đến mức vu vạ cho Phạm Duy. Ông chỉ thay đổi một số từ liên quan xa gần đến thời kháng chiến như tên Hồ Chí Minh, Vệ Quốc quân vv.. và để cho thuận nghe, ông bắt buộc phải đổi cả câu
Và Nguyễn Trọng Văn kết luận:
Phạm Duy kháng chiến ca của dân tộc đă chết. Điều bi đát không phải bông hoa Phạm Duy chỉ nở một lần, điều bi đát là bông hoa đó đă tự chọn cái chết như vậy.
“Khi Phạm Duy trở về, da mặt ông sần sượng hơn và dày thêm hai ly, máu ông đen lại, tim ông trở thành đá, đàn đứt hết dây, tiếng nói ú ớ tắc nghẹn.. (..) Chính Phạm Duy đă dứt dây đàn khi từ Mỹ về, chính Phạm Duy đă tự cứa cổ và nhét một quả táo thật lớn đầy mồm..(..)n T́nh tự dân tộc, hùng khí kháng chiến rung động quê hương thân yêu không c̣n nữa, chúng ta đứng trước một người xa lạ. Có một khoảng cách thật lớn chia cắt Phạm Duy với mọi người “.(4)
(4)Trich Nguyễn Trọng Văn, Ibid , trang 39-41
Nguyễn Trọng Văn đă dùng cả một cuốn sách để mạt sát Phạm Duy. Nhưng về một số điểm, có thể Nguyễn Trọng Văn nói không sai, Phạm Duy không những sửa một lần mà sửa hai ba lần những bài ca của ông. Và tùy thời, tùy lúc mà ông đă sửa. Điều đó nhiều lúc làm tôi không thể không liên tưởng đến một thái độ xu thời hay một thứ chủ nghĩa cơ hội, chủ nghĩa thực dụng với một nhạy bén chính trị. Sự nhạy bén chính trị đó đáp ứng bằng những sáng tác hợp thời cơ? Từ đó đặt ra vấn đề sáng tác là nguồn cảm hứng đích thực hay chỉ là một nhu cẫu đ̣i hỏi cấp thời của một t́nh thế?
Tại sao ở thời điểm đó có kháng chiến ca, t́nh ca, đạo ca, tâm ca, tục ca? Đó cũng là những suy nghĩ và ngờ vực của tôi khi t́m hiểu về Phạm Duy? Tâm ca của ông có thực sự do những rung động chân thành khổng? Đặng Tiến cũng đặt những câu hỏi nghi ngờ như thế.
Và người ta đă chẳng ngại ngùng ǵ nói đến một thứ trí thức for rent. Hơn ai hết Phạm Duy hiểu thâm ư của lời mỉa mai này.
Chẳng hạn Nguyễn Trọng Văn đưa trường hợp bản nhạc Quê Nghèo trước đây ca ngợi t́nh quân dân đoàn kết chiến đấu nay trở thành câu chuyện t́nh bông lơn, tán tỉnh nhau.
Lời cũ: Bao giờ anh lấy được đồn Tây hỡi anh
Để em gánh nước cho người chiến binh
Nay đổi ra:
Bao giờ em trỏ lại vườn dâu hỡi em
Để cho anh bắc gỗ xây nhịp cầu bước sang
Đến Vườn dâu mà cũng phải bắc gỗ xây nhịp cầu th́ kể cũng lạ. Có ép ư, ép lời không?
Trong Bài hát Tiếng sông Lô, cũng cùng một cách thay đổi như trên:
Lời cũ: Quân cướp tham ô ngày nao đă chết không ngờ
Nay đổi ra: Trăng nước mông mênh, thuyền trôi trên sóng đa t́nh
- Và nhất là bài Bà Mẹ Gio Linh đă được sửa đổi một cách không nuối tiếc với ba lần in và sửa khác nhau:
Lời cũ: Nhà th́ Tây đốt c̣n đâu
Ta vui câu chuyện Bác Hồ
Mẹ mừng con giết nhiêu Tây
Ra công xới vun cấy cầy (..)
Lời mới: tuyển tập xuất bản tại Việt Nam
Nhà th́ nó đốt c̣n đây
Khuyên nhau báo thù phen nầy
Mẹ mừng con đánh giặc hay
Ra công xới vun cấy cầy
Ta yêu con ta, môi trắng bết mầu cờ
Lời mới, tuyển tập Dân ca, Mỹ in và phát hành tại Mỹ
Nhà th́ nó đốt c̣n đây
Khuyên nhau báo thù phen này
Mẹ mừng con đánh giặc hay
Ra công xới vun cấy cầy
Ta yêu con ta, môi thắm bết máu nḥa
Từ đánh giặc Tây trong quân đội Bác Hồ. Chữ nó được sửa lại th́ nó là ai đây? Nó đây bây giờ phải được hiểu là Việt công- quân đội cụ Hồ -.
Nguyễn Trọng Văn cũng đă hết lời ca ngợi tiếng Sông Lô nói lên tất cả cái khí thế hào hùng, mưu trí và óc sáng tạo tuyệt vời của nhân dân Việt Nam chống thực dân Pháp, nay trở thành lời tâm sự của nghệ sĩ đa t́nh t́m kiếm hạnh phúc trên ḍng sông sâu.
Nguyễn Trọng Văn thất vọng là phải.
Lời cũ: Hỡi anh vệ quốc cầm súng ngang tàng
Thuyền tôi đợi bến Tuyên Quang
Nửa đêm trông ánh trăng vàng ( tôi ) nhớ anh (….)
Lời mới:
Hỡi ai đi kiếm hạnh phúc trên đời
Mà chưa t́m thấy an vui
Lặng nghe tôi gửi đôi lời gió trăng …
Nguyễn Trọng Văn kết luận:
“Các sáng tác trong thời kháng chiến đều được Phạm Duy sửa lại lời, mất hết lịch sử tính và chiến đấu tinh, chỉ c̣n là những bản của những tên lại cái, đồng cô bóng cậu” .(5)
(5) Trích NTV, Ibid, trang 34
Nhưng nếu NTV biết rằng sau này ở hải ngoại, tôi lại t́m thấy trong Ngàn lời ca, Phạm Duy lại một lần nữa thay đổi bằng cách giữ lại nguyên văn lời cũ như sau:
Hỡi anh vệ quốc cầm súng ngang tàng
Thuyền tôi đậu bến Tuyên Quang
Nửa đêm trông ánh trăng vàng ( tôi ) nhớ (6)
(6) Trích Phạm Duy, Ngàn lời ca, trang 35.
Sự thay đổi rơ ràng như thế đặt ra vấn đề nhân cách và nhân tài của người nhạc sĩ. Khi hồi cư về thành, Phạm Duy có thể cứ giữ nguyên ca từ hồi kháng chiến. Và sẽ không có ai có lời trách cứ ông. Nhưng khi có ư định về VN, ông cứ lẳng lặng về. Về mà đổi ca từ để đẹp ḷng Hà Nôi và tuyên bố vung vít “chửi” cộng đồng hải ngoại là không chấp nhận được. Xóa bỏ, thay lại lời khác, rồi lúc cần lại lại lấy lại lời cũ: Anh Vệ Quốc quân.
Đă mấy ai có thể làm được như Phạm Duy? Nguyễn Trọng Văn không phải là không có lư khi mạt sát Phạm Duy khi ví ông như một thứ điếm sang.
Nhắc lại trong phần đầu cuốn Hồi kư của ông viết vê ông bố: nhà văn Phạm Duy Tốn để thấy nhân cách bố và con khác nhau lắm. Ông nhăc lại những lời nhận xét và khen tặng của Dương Quảng Hàm, Vũ Ngọc Phan, Nguyễn Văn Cổn, Vũ Bằng và Thanh Lăng đă viết những lời trân trọng về ông Phạm Duy Tốn. Ông cũng nhắc đến những người bạn tâm giao của ông Phạm Duy Tốn mà nhân cách của họ không thể chối căi được như Trần Trọng Kim, Bùi Kỷ, Nguyễn Văn Vĩnh, Đỗ Mục th́ ông Phạm Duy quả là người con bất xứng.
Cũng khó trách ông lắm, mồ côi cha từ sớm, ông là một đứa trẻ tinh nghịch, hoang tàn, phá phách, “quậy” rất sớm.
Nhưng cũng nên hiểu rằng vào năm 1971, khi Nguyễn Trọng Văn viết cuốn Phạm Duy đă chết như thế nào th́ lúc đó Phạm Duy chưa viết hồi kư. Nếu Nguyễn Trọng Văn có dịp đọc hồi kư rồi th́ cũng có thể có cái nh́n khác về Phạm Duy.
Và có thể v́ có cơ hội đọc lại Hồi kư Phạm Duy mà tôi thấy cần phải nh́n lại quan điểm phê phán của Nguyễn Trọng Văn.
Trong hồi kư 1, ông Phạm Duy viết như thế này về hoàn cảnh sáng tác về chiến dịch sông Lô. “Nhưng trong đám nhạc sĩ chúng tôi, lập tức có ngay những tuyệt phẩm như bài Lô Giang của Lương Ngọc Trác, rồi Trường ca Sông Lô của Văn Cao, Du kích sông Lô của Đỗ Nhuận và Tiếng Hát sông Lô của Phạm Duy. Điều đó cho thấy việc sáng tác nằm sẵn trong chiến dịch tuyên truyền nên mới có trường hợp bốn nhạc sĩ cùng sáng tác về một đề tài.
Bốn nhạc sĩ cùng sáng tác về một đề tài như một thứ đơn đặt hàng th́ có phí phạm không?
Phạm Duy viết tiếp. “Nói về cả một chiến dịch th́ chẳng nhừng thắng lợi sông Lô chỉ là những chiến công cục bộ, bởi v́ vào lúc khởi đầu của chiến dịch Léa, gọng ḱm lớn ở miền Đông là Bắc Kạn và Lạng Sơn vẫn c̣n rất mạnh… Những người phục vụ cho Cục chính trị như chúng tôi được khuyến khích để làm cho chiến thắng Sông Lô trở thành một chiến công vô cùng rực rỡ. Bây giờ nếu có ai ṭ ṃ – như tôi – đi t́m đọc những tài liệu của Pháp viết về chiến tranh Đông Dương, sẽ chẳng thấy một ḍng chữ nào cho cái được gọi là Lô Giang của Lương Ngọc tức Lương Ngọc Trác. Bài này duyên dáng, mặn mà vô cùng”.(7)
(7) Trích Phạm Duy, Hồi kư 1, thời Cách mạng kháng chiến
Hóa ra đó chỉ là sản phẩm tuyên truyền, mà giá trị nghệ thuật chỉ là phụ, không đáng kể. Mặc dầu vậy đó là những bài hát quen thuộc và nổi tiếng của ông trong thời kỳ kháng chiến.
Cho nên, không lạ ǵ khi cần, PD đă không nề hà thay đổi tùy tiện tùy theo nhu cầu thực tiễn. Điều đó không khác ǵ Tố Hữu làm thơ ca ngợi chiến trận Điện Biên. Trong một bài trả lời phỏng vấn của Trần Đăng Khoa, Tố Hữu đă nói huỵch tẹt ra là ông đă viết phịa, không hề ra mặt trận.
Phạm Duy có thể viết phịa, sáng tác phịa về trận đánh trên Sông Lô. Tố Hữu cũng đă làm thơ phịa. Đă gọi là sáng tác phịa th́ việc thay dổi lời ca c̣n có ǵ được gọi là phản bội? Phải chăng Nguyễn Trọng Văn đă quá lư tưởng hóa những ư hướng sáng tác thuần túy nghệ thuật của Phạm Duy và cũng v́ thế lời kết án có thêm trọng lượng.
Thật ra theo tôi hiểu, Nguyễn Trọng Văn đă không biết được trong hoàn cảnh nào mà Phạm Duy đă sáng tác bản nhạc Tiếng hát Sông Lô, cho nên những suy đoán của Nguyễn Trọng Văn v́ thế thiếu cơ sở. PD mới 13 tuổi đầu đă bỏ học, đi lang thang. Đến 25 tuổi mới gặp kháng chiến một cách t́nh cờ lịch sử. Chẳng có chỗ nào cho thấy người nghệ sĩ ấy quyết định chọn lựa đi theo kháng chiến cả.
Cho nên Phạm Duy không theo Kháng chiến theo nghĩa chọn lựa mà cũng không bỏ kháng chiến theo nghĩa phản bội. Không chọn lựa làm sao có phản bội?
** Phạm Duy không phản bội kháng chiến, chỉ có vấn đề ông nh́n lại
Nguyễn Trọng Văn đă tự chọn cho ḿnh một góc đứng nào đó để phê phán Phạm Duy.
Và đă có chỗ kết luận: “Hiện nay, Phạm Duy có thể là người nghệ sĩ có tài, nhưng không phải là đứa con yêu của dân tộc, ông là đứa con hoang”.(..) Nhạc sĩ Phạm Duy của những kháng chiến ca của dân tộc đă chế(..) Ông đă quay lưng trở lại với dân tộc, với chúng ta, ông đă ra đi, ông đă chết “..(08)
(08) Trích NTV, Ibid, trang 45
Nhưng nặng hơn nữa, NTV viết:
“Thân phận Phạm Duy guống thân phận một gái điếm, một thứ điếm lành nghề, khéo chiều, dẹp, có tài thỏa măn bất cứ ai; ăn nằm với ai cũng rung động nhiệt thành, nhưng v́ là điếm nên thuộc về mọi người, người tốt, người xấu, người Việt, người nước ngoài, không thuộc hẳn về ai “ .(09)
(09) Trích Nguyễn Trọng Văn, Ibid, trang 130
Cho nên, dưới mắt NTV, dinh tê đă là một phản bội mà đáng nhẽ phải gọi đúng tên là bọn Việt gian. Nhưng hơn là một phản bội, v́ đă sửa lại lời ca trong các bài hát của chính ḿnh. Nhưng người ta vẫn có thể đặt ngược lại là: ai phản bội ai? Nếu hành vi bỏ không theo kháng chiến là một phản bội th́ thái độ ly khai với kháng chiến có thể được hiểu là thái độ tố cáo sự bội phản của kháng chiến không? Nghĩa là chính kháng chiến Việt Minh là một phản bộ. Và v́ thế đă có một số không ít những thanh niên đă đi theo kháng chiến, đă thất vọng và đă dinh tê.