Việc thiếu vắng viện trợ từ Cơ quan Phát triển Quốc tế Mỹ (USAID) tại Mozambique đă tạo ra khoảng trống cho tổ chức khủng bố Nhà nước Hồi giáo tự xưng (IS) nối lại các hoạt động tại khu vực này.
Một ngày tháng 10, không khí mặn mùi biển lúc chạng vạng len lỏi qua những tấm lưới và thuyền neo đậu trên bờ biển thị trấn cảng Mocimboa da Praia, tỉnh Cabo Delgado (phía bắc Mozambique). Tại đây, 7 người đàn ông mặc đồ giống nhau tiến vào xóm ngư dân, đ̣i ch́a khóa nhà thờ Hồi giáo.
Khi vào bên trong nhà thờ, những người này yêu cầu người dân địa phương đến lắng nghe những ǵ họ nói.
Chỉ khi họ giương cao biểu ngữ của Nhà nước Hồi giáo tự xưng (IS), người dân tại đây mới biết họ là thành viên của tổ chức khủng bố này. Những người đàn ông này được đài CNN mô tả là rất tự tin.
Video trên mạng xă hội cho thấy người dân địa phương chẳng những không bỏ chạy mà họ c̣n quay phim lại cảnh các thành viên IS phát biểu một cách cẩn thận. Những kẻ phát biểu cũng không che mặt như những thành viên IS thường được biết đến.
Theo CNN, IS đă hoạt động mạnh trở lại tại khu vực này trong thời gian gần đây, nguyên nhân một phần là thị trấn này mất đi các hoạt động viện trợ.
Các thành viên IS tại thị trấn cảng Mocimboa da Praia, tỉnh Cabo Delgado (phía bắc Mozambique). Ảnh: CNN
IS đă quay lại?
Khu vực Cabo Delgado giàu khí đốt ở phía bắc Mozambique đă trải qua 8 năm bất ổn. IS đă giành quyền kiểm soát thị trấn Mocimboa da Praia từ tháng 8-2020 đến tháng 8-2021, buộc nhiều người dân sơ tán.
Sau đó, lực lượng chính phủ Mozambique đă giành được quyền kiểm soát lại khu vực này. Các chính phủ phương Tây sau đó đă tăng cường viện trợ cho nơi đây.
Tuy nhiên, việc giải thể Cơ quan Phát triển Quốc tế Mỹ (USAID) theo sắc lệnh của Tổng thống Donald Trump hồi tháng 1 đă cắt giảm hoàn toàn một số khoản viện trợ và giảm mạnh nguồn tiền các chương tŕnh khác. Một số chương tŕnh trong số này nhằm mục đích tăng cường sự hiện diện của chính quyền trung ương tại các khu vực căng thẳng và kiềm chế chủ nghĩa cực đoan.
Vào ngày 7-9, IS bắt đầu tấn công trở lại, nhằm vào thành tŕ cũ của nhóm là Mocimboa da Praia. Tại đây, IS hành quyết hàng chục người đàn ông, chủ yếu là người theo Công giáo và khiến hàng chục ngàn người phải bỏ chạy.
Theo phân tích của website Dữ liệu Sự kiện & Vị trí Xung đột Vũ trang (ACLED), từ tháng 1 đến tháng 10, bạo lực IS đă gia tăng ở Châu Phi – nơi chiếm 79% hoạt động toàn cầu của tổ chức Hồi giáo này. Theo ACLED, hoạt động của IS tại Mozambique ở mức đỉnh điểm vào tháng 10, chiếm 11% các hành động bạo lực của tổ chức này trên toàn cầu.
Theo CNN, đa số người dân Mozambique có mức thu nhập thấp. Do đó, nhiều chương tŕnh tại nước này đặc biệt phụ thuộc vào USAID. Khoản tài trợ 586 triệu USD do USAID cấp vào năm 2024 chiếm khoảng 3% GDP của Mozambique.
Các khoản viện trợ này tập trung vào lương thực khẩn cấp, nguồn cung nước sạch, giáo dục, hỗ trợ chính quyền địa phương, thuốc điều trị HIV/AIDS, tài trợ cho các dự án nhằm giảm năng lực tuyển mộ của IS.
Một cựu quan chức cấp cao của USAID nói với CNN rằng: "Việc các chương tŕnh của USAID kết thúc đột ngột đă mở ra cơ hội cho IS hành động tự do và không bị trừng phạt".
Các nghiên cứu của USAID cho thấy việc IS hoạt động mạnh tại Mozambique một phần là do "nạn nghèo đói, thiếu hụt hoàn toàn các dịch vụ cơ bản như y tế và giáo dục".
Người dân tại miền bắc Mozambique. Ảnh: CNN
"Khi những nỗ lực đó đột ngột dừng lại, nó đă tạo ra một khoảng trống, cũng như sự dễ bị tổn thương và tuyệt vọng gia tăng. Khoảng trống đó đă tạo thêm không gian cho IS hoạt động, dù là thông qua bạo lực hay bằng cách cố gắng giành được sự ủng hộ của cộng đồng địa phương" – vị cựu quan chức cho biết.
Góp phần ngăn chặn IS thông qua các hoạt động hỗ trợ
Việc thiếu viện trợ đang khiến nhiều hoạt động ngăn chặn IS tại thị trấn Mocimboa da Praia gặp khó khăn.
Sau khi USAID cắt viện trợ, một bệnh viện tại địa phương đă cho 15 nhân viên nghỉ việc. Bác sĩ Orlando Colete – phó giám đốc bệnh viện – cho biết bệnh viện đang thiếu thuốc giảm đau và thuốc gây mê.
Xe ôm là công việc phổ biến tại thị trấn này, giúp vận chuyển hàng hóa và đưa người dân quanh thị trấn, nhưng cũng là mục tiêu tuyển mộ của IS.
Nhân viên cứu trợ Khamissa Fabaio đă điều hành một dự án do USAID tài trợ và được nhà thầu DAI thực hiện. Dự án này cung cấp áo chống đạn, mũ bảo hiểm và hỗ trợ giấy tờ cho những người lái xe ôm, cải thiện sinh kế của họ và hy vọng giúp họ tránh xa IS.
"Cách duy nhất để ngăn chặn cuộc nổi loạn là tiếp tục nguồn viện trợ này. Đúng là điều này sẽ không giải quyết được toàn bộ vấn đề, nhưng ít nhất nó cũng giúp những người trẻ tuổi trở nên bận rộn - những người có ư định vào rừng [để gia nhập IS] v́ họ muốn tự cứu ḿnh. Thật là tuyệt vọng" – ông Fabaio nói.
Ngư dân tại thị trấn cảng Mocimboa da Praia, tỉnh Cabo Delgado (phía bắc Mozambique). Ảnh: CNN
Bên cạnh đó, USAID cũng có dự án giúp đỡ ngư dân tại Mozambique. Dự án này hỗ trợ ngư dân về lưới, động cơ tàu thuyền và giấy tờ thủ tục, đồng thời theo dơi họ để phát hiện sớm các dấu hiệu tuyển mộ của IS.
Theo nhân viên địa phương Cadumo Sufo, nhóm này sẽ theo dơi những tàu đánh cá không quay trở lại, có lẽ v́ những người trên tàu đă bị IS bắt cóc. Theo ông Sufo, hầu hết ngư dân "c̣n trẻ, trong độ tuổi IS săn lùng để tuyển mộ".