Đảng Cộng sản Việt Nam (ĐCSVN) là lực lượng lãnh đạo duy nhất và toàn diện, được ghi rõ trong Điều 4 Hiến pháp 2013. Mọi hoạt động của bộ máy nhà nước, chính quyền địa phương, công an, quân đội, tòa án, quốc hội... đều phải chịu sự chỉ đạo của Đảng. Như vậy, “Đảng cử dân bầu” chỉ là hình thức, còn thực chất là “Đảng quyết định tất cả”. Cấp dưới phải tuyệt đối phục tùng cấp trên, mọi quyết định quan trọng đều phải chờ “chỉ đạo”.
Tổng Bí thư là người đứng đầu ĐCSVN, có quyền lực cao nhất trong hệ thống lãnh đạo. Bộ Chính trị, Ban Bí thư, Trung ương Đảng là các cơ quan nắm quyền quyết định chiến lược và nhân sự. Quốc hội, Chính phủ, Chủ tịch nước, Tòa án… về lý thuyết là các cơ quan lập pháp, hành pháp, tư pháp, nhưng đều nằm dưới sự lãnh đạo của Đảng. Điển hình là Quốc hội có quyền phê chuẩn nhân sự, nhưng thực chất là phê chuẩn người mà Đảng đã chọn trước.
Ở cấp tỉnh/huyện/xã, các vị trí như Bí thư Tỉnh ủy, Chủ tịch UBND… đều do Đảng phân công, sắp xếp, chứ không phải do dân bầu thực chất. ĐCSVN đã áp dụng cơ chế bổ nhiệm và thăng tiến theo quy hoạch. Mỗi cán bộ Đảng đều nằm trong “quy hoạch cán bộ”, được lên danh sách và theo dõi từ sớm. Ai không nằm trong quy hoạch thì gần như không thể thăng tiến. Ngoài năng lực, cán bộ phải có lý lịch “sạch” (con cháu cán bộ, đảng viên tốt, không có tư tưởng “lệch lạc”). Quan hệ, phe nhóm, sự trung thành với cấp trên… đóng vai trò then chốt.
Khi chức vụ không do dân quyết định, mà do “cửa sau” hoặc “xin-cho”, thì sẽ sinh ra hiện tượng “chạy chức” bằng tiền hoặc phe nhóm. Điều này lý giải vì sao một số cán bộ kém năng lực vẫn được bổ nhiệm, trong khi người giỏi lại bị gạt ra. Cán bộ không do dân bầu, nên không chịu trách nhiệm trước dân. Hệ quả là thiếu dân chủ, thiếu minh bạch, và dễ dẫn tới lạm quyền, quan liêu.
Vì hệ thống khép kín như thế khiến việc đưa người mới, ý tưởng mới vào guồng máy gặp khó khăn. Bất kỳ ai có tư tưởng cải cách mạnh đều dễ bị gạt ra hoặc bị “kiểm điểm”. Cơ chế quyền lực ở Việt Nam hiện tại là cơ chế “Đảng trị”, tập trung quyền lực tuyệt đối vào tay một đảng duy nhất và điều hành mọi tầng lớp của nhà nước qua hệ thống chỉ định, bổ nhiệm nội bộ. Điển hình là Tổng Bí thư không qua bầu cử ngay chính trong đảng, mà do Trung ương Đảng bầu (vốn chỉ khoảng 200 người, đều là đảng viên cấp cao). Quốc hội bầu ra Chủ tịch nước, Thủ tướng…, nhưng toàn bộ danh sách đã do Bộ Chính trị đảng csVN chuẩn bị trước.
Có một điều chúng ta nên ghi nhớ là không có mô hình dân chủ nào xuất hiện “tự nhiên”, mà phải do dân chúng chủ động đòi hỏi và đấu tranh. Đương nhiên, muốn chuyển đổi thành công, cần phải đi kèm cải cách thể chế, chứ không chỉ thay người. Sau khi dân chủ hóa, cũng cần có pháp quyền mạnh, báo chí tự do và cơ chế giám sát thực chất để tránh tình trạng “thoái lui” về thể chế độc tài mới.
Lão Thất