Khoảng trống viện trợ mở đường IS trỗi dậy ở Mozambique
 

Việc các chương trình của USAID bị chấm dứt đột ngột… đã mở ra cánh cửa cho phiến quân hành động tự do và không bị trừng phạt.


Các tay súng tổ chức Nhà nước Hồi giáo (IS) tự xưng tại trại tị nạn Yarmouk ở ngoại ô Damascus, Syria tháng 4/2015. (Ảnh: AP/TTXVN)

Tại huyện Mocímboa da Praia, phía Tây Bắc Mozambique, một nhóm tay súng có vũ trang, mặc đồng phục, đã ập vào một làng chài vào buổi tối tháng trước và yêu cầu giao chìa khóa nhà thờ Hồi giáo.

Sau khi xông vào, chúng dùng micro cắt ngang lời kêu gọi cầu nguyện và ra lệnh cho người dân sống ven cảng tập trung lại để chứng kiến sự việc. Nhóm này kéo cao lá cờ của tổ chức Nhà nước Hồi giáo (IS) tự xưng. Sự tự tin của các tay súng thánh chiến được cho là đã gia tăng đáng kể, thể hiện rõ trong những tháng gần đây sau khi Mỹ rút viện trợ một cách hỗn loạn khỏi một trong những quốc gia nghèo nhất châu Phi.

“Khi chúng tập hợp mọi người, ngay khi nhìn thấy lá cờ đó, tôi và một người bạn chỉ muốn bỏ chạy. Chúng tôi nói rằng cần đi vệ sinh”, Imam Sumail Isa kể lại với phóng viên đài CNN.

Khuôn mặt của những kẻ tấn công xuất hiện rõ trong một video được đăng trên mạng xã hội. Giới phân tích nhận định bài phát biểu của chúng giống như một bản tuyên ngôn mang tính địa phương, phản ánh tham vọng và mức độ độc lập ngày càng lớn của các chiến binh so với những nhánh IS khác.

Khu vực Bắc Cabo Delgado - nơi có mỏ tài nguyên khí đốt - đã chìm trong bạo lực và tình trạng chiếm đất suốt 8 năm qua. Từ năm 2020 đến tháng 8/2021, IS từng kiểm soát bờ biển, buộc người dân phải di dời trên diện rộng và tàn phá nhiều tài sản. Trong bốn năm tiếp theo, một phái bộ gồm lực lượng Mozambique và Rwanda - theo lời mời của Maputo - đã phần nào khôi phục trật tự, trong khi các chính phủ phương Tây tăng cường viện trợ cho khu vực. Nhiều người từng chạy trốn khỏi bạo lực đã quay trở lại.

Tuy nhiên, việc chấm dứt chương trình USAID theo lệnh hành pháp của Tổng thống Donald Trump hồi tháng 1 đã dẫn tới việc hủy bỏ hoàn toàn một số chương trình và cắt giảm sâu một số chương trình khác, trong đó có nhiều dự án được thiết kế nhằm củng cố vai trò của chính quyền trung ương và kiềm chế chủ nghĩa cực đoan.

Ngày 7/9, IS phát động một chiến dịch phản công mạnh mẽ, tấn công trở lại trung tâm cũ Mocímboa da Praia, chặt đầu hàng chục người đàn ông trong nhiều tuần, khiến hàng chục nghìn cư dân hoảng loạn bỏ chạy.

Theo ACLED, 79% hoạt động của các nhóm phiến quân Hồi giáo trên toàn thế giới từ tháng 1 đến tháng 10 năm nay liên quan đến khu vực này. Các nhà phân tích cho biết hoạt động của IS tại Mozambique đạt đỉnh vào tháng 10 và hiện chiếm khoảng 11% tổng hoạt động toàn cầu của tổ chức này.

Trong hơn hai tháng, CNN đã phỏng vấn trên một chục cựu quan chức, nhà thầu và nhân viên nhân đạo của USAID, đồng thời xem xét các tài liệu nội bộ của USAID về Mozambique để đánh giá toàn diện tác động của việc đóng cửa chương trình đối với một trong những quốc gia dễ bị tổn thương nhất châu Phi.

Mozambique - nơi hơn một nửa dân số sống trong nghèo đói và độ tuổi trung vị khoảng 17 -phụ thuộc rất lớn vào USAID. Năm 2024, Mỹ cung cấp khoảng 586 triệu USD viện trợ, tương đương khoảng 3% GDP của nước này. Theo tài liệu, USAID vẫn duy trì hơn 2,4 tỷ USD trong các dự án đang triển khai hoặc đã lên kế hoạch sau khi quyết định đóng cửa, tập trung vào viện trợ lương thực khẩn cấp, cung cấp nước sạch, giáo dục và hỗ trợ chính quyền địa phương. Thuốc điều trị HIV/AIDS cũng được tài trợ với kinh phí khoảng 160 triệu USD.

USAID đồng thời tài trợ các dự án nhằm giảm thiểu tình trạng tuyển mộ của IS. Tại Mocímboa da Praia, hai gói tài trợ hỗ trợ các dự án cho nghề xe ôm và ngư dân, giúp thu hẹp khoảng trống khiến thanh niên dễ trở thành mục tiêu chiêu mộ của phiến quân.

“Việc các chương trình của USAID bị chấm dứt đột ngột… đã mở ra cánh cửa cho phiến quân hành động tự do và không bị trừng phạt”, một cựu quan chức cấp cao của USAID nhận định.

Mocímboa da Praia hiện ngập trong hệ quả của việc viện trợ quốc tế bị dừng lại. Sau khi USAID ngưng tài trợ, nhân sự tại một bệnh viện địa phương giảm xuống chỉ còn 15 người. Theo Phó giám đốc bệnh viện, Tiến sĩ Orlando Collete, nguồn cung thuốc giảm đau và thuốc gây mê cũng sụt giảm nghiêm trọng.

Mặc dù chính phủ Mỹ không trả lời các yêu cầu bình luận liên quan tới sự hồi sinh của IS sau khi ngừng viện trợ, lập trường chính thức vẫn được giữ nguyên: “Mỹ vẫn là một trong những quốc gia hào phóng nhất thế giới. Chính quyền này đang tăng cường hiệu quả và tác động chiến lược của các chương trình viện trợ quốc tế, đồng thời kêu gọi các quốc gia khác chia sẻ gánh nặng toàn cầu”.

Nhân viên cứu trợ nhân đạo Hamissa Fabayo cho rằng: “Cách duy nhất để ngăn chặn phiến quân là duy trì nguồn tài trợ. Đúng là điều này không thể giải quyết mọi vấn đề, nhưng ít nhất nó giúp giới trẻ có việc làm, bận rộn hơn”.

Những năm gần đây, khu vực này vẫn là một trong những cuộc khủng hoảng nhân đạo nghiêm trọng nhất thế giới. Bạo lực do IS gây ra tái bùng phát, cộng với việc cắt giảm tài trợ nước ngoài, đang đe dọa làm sống lại tình trạng hỗn loạn từng làm suy yếu tác động của viện trợ quốc tế và cản trở khả năng tiếp cận các dịch vụ thiết yếu của hàng nghìn người.

VietBF@sưu tập