Biệt thự Huibonhoa A2 gục xuống: thêm một mảnh ký ức Sài Gòn bị xoá
 

Viên ngọc Art Déco giữa “tam giác vàng” Sài Gòn
Ngôi nhà trong ảnh – một trong bảy biệt thự Huibonhoa – đã chính thức bị phá dỡ từ sáng chủ nhật 16/11 cho đến hôm nay chỉ còn là đống gạch vụn. Với nhiều người yêu Sài Gòn, đó không chỉ là một công trình xuống cấp bị tháo dỡ, mà là một niềm đau thật sự cho di sản kiến trúc của thành phố.
Biệt thự A2 mang phong cách Art Déco muộn, là đại diện tiêu biểu cho thế hệ thứ ba của nền kiến trúc phương Tây mà người Pháp mang sang Đông Dương. Nó thuộc quần thể 7 biệt thự Huibonhoa được thiết kế từ năm 1939 (theo hoạ đồ thiết kế) bởi kiến trúc sư Paul Vesseyre, hoàn thiện khoảng 1940–1941, thuộc sở hữu ông Lucien Huibonhoa (Huỳnh Khánh Tung – 黃慶樅) và gia đình, con cháu thuộc chi ông Huỳnh Trọng Tán – 黃仲讚.

Một thiết kế tinh tế cho “thành phố vườn” đã không còn
Trong hồ sơ thiết kế, 7 villa mang hình thái mặt bằng có đôi nét tương đồng, được chia thành các loại A, B, D. A2 là một trong ba căn loại A – cũng là căn rộng nhất, độc đáo nhất. Bố cục ngôi nhà được tính toán kỹ lưỡng cho một lối sống tân thời giữa thế kỷ XX: 5 phòng ngủ (1 master, 4 phòng cho con cháu), 5 phòng tắm, bếp riêng, phòng ăn, phòng khách lớn, phòng studio, hai cầu thang (một chính, một cho gia nhân) và dãy nhà gia nhân riêng chạy dọc patio đầy nắng với hàng cột colonnade gợi nhớ Dinh II, Dinh III Đà Lạt.
Trong ba căn loại A, A2 đặc biệt nhất: mặt tiền là một khối cánh cung lồi vươn ra, tạo cho phòng khách diện tích rộng rãi và sang trọng hơn hẳn, đồng thời mở ra một terrace lớn cho hai phòng ngủ con cháu trên tầng. Terrace phía sau cũng được xử lý với nhiều cột trụ bao che, rộng và chắc chắn, khiến khối nhà vừa thanh lịch lại vừa khoẻ khoắn. Tất cả hòa nhập rất tự nhiên với khu vườn rộng, đúng tinh thần “thành phố vườn” mà KTS Vesseyre theo đuổi khi quy hoạch khu đất này. Ở Sài Gòn, ngoài Đà Lạt ra, hiếm có nơi nào xuất hiện kiểu biệt thự tân kỳ như vậy.

Đập bỏ trong im lặng, để nhường chỗ cho tượng đài và ga metro?
Điều cay đắng là một công trình có giá trị như vậy lại bị xoá sổ trong gần như im lặng, không một thông cáo báo chí đàng hoàng cho người dân. Nhìn những bức ảnh từ trên cao, có thể đoán khu công viên – tượng đài mới sẽ chọn lối tiếp cận chính từ giữa cạnh mặt tiền đường Hùng Vương, kết nối trực tiếp với công viên Âu Lạc bên cạnh, rồi kéo trục vào giữa “tam giác vàng”.
Đối chiếu với quy hoạch tuyến metro, ga “Ngã sáu Cộng Hoà” (tên dự kiến) cũng sẽ lấn sâu vào cạnh Hùng Vương, sát rìa ba căn A1, A2 (đang bị đập) và D2. Căn A2 bị xoá sổ có lẽ là “giải pháp kỹ thuật” để mở lối tiếp cận cho công viên, chuẩn bị mặt bằng cho dự án tượng đài. Còn việc nó có nằm trong phạm vi giải toả phục vụ thi công ga metro hay không, tới giờ vẫn chưa có câu trả lời rõ ràng.

Khi di sản bị xem là “vật cản” trên bản vẽ quy hoạch
Đáng tiếc thay, thay vì xem quần thể biệt thự Huibonhoa là điểm nhấn lịch sử – kiến trúc để thiết kế công viên xung quanh, người ta lại chọn cách dễ nhất: phá bỏ. Trong khi ở nhiều thành phố trên thế giới, một villa Art Déco như thế này có thể trở thành bảo tàng, trung tâm văn hoá, hoặc không gian sáng tạo nằm giữa mảng xanh, thì ở Sài Gòn nó lại bị nhìn như một vật cản cần xoá để “giải phóng mặt bằng”.
Khu đất Huibonhoa rộng, nhiều cây cổ thụ, là hiếm hoi còn giữ được tinh thần “thành phố vườn” giữa đô thị bê tông. Chính sự rộng rãi đó mới cho phép KTS Vesseyre ngày xưa bố trí những biệt thự thanh nhã, thấp tầng, chan hoà với thiên nhiên. Khi A2 gục xuống thành đống gạch vụn, không chỉ một căn nhà biến mất, mà cả triết lý quy hoạch ấy cũng bị chôn vùi thêm một chút.

Giữ lại những gì còn có thể giữ
Người ta có thể tranh luận mãi chuyện “phát triển” và “bảo tồn”, nhưng có một thực tế là: một khi chiếc xẻng máy xúc đã chạm vào, di sản sẽ không bao giờ trở lại. A2 đã mất, nhưng sáu biệt thự còn lại của nhà Huibonhoa – mỗi căn với hình khối và câu chuyện riêng – vẫn còn đó, tạm thời. Với tính độc bản và giá trị kiến trúc, chúng hoàn toàn đủ lý do để được bảo vệ một cách nghiêm túc, thay vì chỉ chờ đến lượt trên dây chuyền giải toả.
Một thành phố muốn có tương lai thì không được phép cắt đứt ký ức của chính mình. Những biệt thự như Huibonhoa không chỉ là “nhà của người giàu ngày xưa”, mà là trang sách bằng đá, bằng gạch, kể lại cách Sài Gòn từng mơ về một đô thị hiện đại, thanh lịch và xanh. Mỗi lần một căn nhà như A2 bị đập, là mỗi lần trang sách ấy bị xé đi. Và rồi một ngày nào đó, chúng ta sẽ giật mình nhận ra: Sài Gòn vẫn đông, vẫn sáng đèn, nhưng những câu chuyện làm nên tâm hồn của nó đã vơi đi biết bao nhiêu.
A2 đã thành tro bụi. Điều còn lại, ít nhất, là sự tiếc nuối và tiếng nói của những người còn quan tâm. Nếu hôm nay chúng ta không lên tiếng cho những căn biệt thự còn lại, ngày mai có thể chỉ còn lại những bức ảnh cũ để thở dài: “Ở chỗ này, đã từng có một Sài Gòn rất khác…”