VietBF - Tiền nhiều để làm gì?

Trong khán phòng, khán giả cứ vỗ tay rần rần, trừ tỷ phú Mark Zuckerberg vẫn ngồi đơ mặt. Đó là quang cảnh buổi lễ trao Music Innovator Awards cho ca sĩ Billie Eilish 23 tuổi (trong khuôn khổ Wall Street Journal Magazine Innovator Awards), được tổ chức tại Viện Bảo Tàng Nghệ Thuật Hiện Đại New York, vào đêm 29 háng Mười vừa qua.

Nữ ca sĩ Billie Eilish tại buổi lễ trao giải Music Innovator Awards ở New York, hôm 29 tháng Mười. (Ảnh: Angela Weiss/AFP/Getty Images)

Nếu các vị là tỷ phú, vậy trở thành tỷ phú để làm gì?

Khi loan báo cô đóng góp từ thiện 11,5 triệu USD trong đêm nhận giải Music Innovator Awards, Billie Eilish kêu gọi lòng trắc ẩn của giới tỷ phú: "Có vài vị ở đây còn nhiều tiền hơn tôi. Nếu các vị là tỷ phú, vậy trở thành tỷ phú để làm gì. Không thù ghét gì cả nhưng mà làm ơn cho bớt tiền đi, các vị ơi" (… "If you’re a billionaire, why are you a billionaire? No hate, but yeah, give your money away, shorties").

Sự kiện của cô Billie Eilish ngay lập tức đã trở thành bản tin nóng trên một loạt tờ báo, mạng xã hội ở thời điểm mà số lượng tỷ phú trên thế giới tiếp tục tăng lên nhưng sự đóng góp từ thiện của họ lại ít ỏi hơn bao giờ hết. Theo báo cáo vào tháng Giêng, 2024 của Oxfam International mang tựa đề "Takers Not Makers", trong năm 2024 đã có thêm 204 tỷ phú mới, và tài sản của họ tăng nhanh gấp ba lần so với hồi năm 2023. Oxfam còn dự báo có ít nhất là 5 người sẽ trở thành "ngàn tỷ phú" (trillionaire) trong thập niên tới đây.

Wall Street Journal cũng cho biết thêm, tính cho đến giữa năm 2025, nước Mỹ có đến 1,135 tỷ phú, với tổng số tài sản lên đến 5,7 ngàn tỷ USD, một con số tài sản thật khổng lồ. Tuy nhiên, họ mới chỉ "cho đi" vỏn vẹn khoảng 185-201 tỷ USD trong khoảng chục năm qua. Liệu có phải thế giới đang chứng kiến một xu hướng "ích kỷ" hơn trong giới siêu giàu, hay chí ít là một sự thiếu tương xứng giữa giàu có và trách nhiệm xã hội?

Năm 2010, khi lập ra chương trình "Giving Pledge", Warren Buffett và Bill Gates đã đưa ra lời kêu gọi gửi đến các đồng đạo trong nhóm 1% người giàu nhất thế giới: Hãy cho đi một nửa tài sản. Hàng chục người đã hưởng ứng. Nhiều tên tuổi lớn ở Thung Lũng Silicon cam kết sẽ tặng 99% giá trị tài sản ròng của họ cho các hoạt động/tổ chức thiện nguyện. Tuy nhiên, 15 năm sau đó, tính cho đến giữa năm 2025, báo cáo từ Viện Nghiên Cứu Chính Sách (Institute for Policy Studies, IPS) cho thấy chỉ… có 1 trong 57 người ký tên đầu tiên đã cho đi một nửa tài sản kể từ khi họ cam kết trong "Giving Pledge" này

Nhiều tỷ phú ở vùng Vịnh San Francisco, những người từng được ca tụng là "ngọn hải đăng mở đường cho nhân loại và cho mô hình thiện nguyện mới", trong thực tế chỉ có "cho đi chưa đến 20% tài sản". Một gia đình danh tiếng ở Thung Lũng Silicon thậm chí còn chưa đến 1%. Cùng lúc, tài sản của những tỷ phú trong danh sách ký "Giving Pledge" trong những ngày đầu tiên cách đây 15 năm đã tăng nhanh với tốc độ chưa từng có.

Những người đầu tiên ký "Giving Pledge" gồm có nhiều nhân vật lớn ở Silicon Valley: Mark Zuckerberg (CEO Meta) và vợ Priscilla Chan; Jeffrey Skoll (chủ tịch sáng lập eBay); Dustin Moskovitz (đồng sáng lập Facebook) và vợ Cari Tuna. Tính cho đến nay, hơn 250 cá nhân, cặp vợ chồng và gia đình từ hơn 60 quốc gia đã ký cam kết "Giving Pledge". Tuy nhiên, như nói ở trên, báo cáo của IPS đã cho thấy, 57 người ký đầu tiên vẫn còn rất xa đích. Hai cặp tỷ phú vùng Vịnh xa mục tiêu nhất cũng chính là những người tăng tài sản nhanh nhất: vợ chồng Mark Zuckerberg-Priscilla Chan và vợ chồng John-Ann Doerr thuộc công ty đầu tư mạo hiểm Kleiner Perkins.

"Có những người thực sự dũng cảm và thẳng thắn trong 'Giving Pledge', và cũng có những người hèn hạ đan xen lợi ích cá nhân với trách nhiệm thiện nguyện", báo cáo của IPS có viết.

Theo báo cáo này, Zuckerberg và Chan, hiện là những người giàu nhất trong nhóm ký ban đầu, tính đến nay chỉ cho đi vỏn vẹn là 9.8 tỷ USD, trong tổng số tài sản hiện có là 235 tỷ USD. Cần nhắc lại thêm, năm 2015, vợ chồng Mark Zuckerberg từng cam kết hiến tặng đến 99% cổ phần ở Facebook! Trong 15 năm qua, tài sản Mark Zuckerberg đã tăng lên đến 4,244%.

Tương tự, tài sản vợ chồng John-Ann Doerr đã tăng lên đến 617% kể từ năm 2010 và họ cho đi chỉ có 101 triệu USD, trong đó có 34 triệu USD được chuyển vào quỹ riêng của họ, Beneficus Foundation. Năm 2022, John Doerr từng tuyên bố sẽ hiến 1,1 tỷ USD cho Đại Học Stanford nhưng đến nay mới chỉ cho giải ngân một phần nhỏ.

Đáng chú ý nhất, 79% số tiền quyên góp (158 tỷ/201 tỷ USD) đã không đến tay các tổ chức từ thiện hay đại học mà chảy vào… các quỹ tư nhân của chính các tỷ phú, như trường hợp tổ chức Beneficus Foundation của John Doerr nói ở trên. Nói một cách khác, các tỷ phú đã rất "thông minh khi làm từ thiện bằng cách bỏ tiền của họ vào túi của họ".

Như được tiết lộ ra từ báo cáo của IPS, những quỹ từ thiện tư thường chỉ chi ra 5%, còn phần lớn số tiền này vẫn nằm yên trong két sắt, vừa mang lại sự ưu đãi về thuế, vừa giúp họ được ca ngợi là "người từ thiện vĩ đại". Điển hình nhất của trò láu cá này là vợ chồng Mark Zuckerberg. Họ đã "dành 98% khoản hiến tặng chuyển cho tổ chức Chan Zuckerberg Initiative của chính họ".

Vấn đề ở chỗ, các quỹ từ thiện tư có thể cho thay đổi mục tiêu bất cứ lúc nào, khiến những tổ chức nào đang hóng tiền tài trợ của họ, như đã được hứa, cuối cùng sẽ chẳng nhận được đồng xu nào. Cụ thể, khi Chan Zuckerberg Initiative cho thay đổi định hướng, hàng chục tổ chức bất vụ lợi ở Bay Area đã mất đi nguồn tài trợ, trong đó có ít nhất một tổ chức thậm chí đã phải cho tạm ngừng hoạt động.

Với Elon Musk, đương sự từng lên tiếng cam kết đóng góp từ thiện vào năm 2012 nhưng gần như không cho thứ gì đáng kể cho đến năm 2021, khi ông cho bán 15,7 triệu cổ phiếu Tesla trị giá hơn 16 tỷ USD và tuyên bố "tặng 5,7 tỷ USD cho… quỹ riêng của mình. Nhờ chiêu trò này, Elon Musk đã tránh được khoảng 4,6 tỷ USD tiền phải nộp thuế!"

"Nếu các tỷ phú tiếp tục 'cho tiền' vào quỹ riêng như hiện nay", Bella DeVaan thuộc IPS cảnh cáo, "chúng ta sẽ chứng kiến những quỹ gia tộc khổng lồ, được miễn thuế, trị giá hàng ngàn tỷ USD, một điều chưa từng có trong lịch sử đóng góp từ thiện!"

Điều đáng nói nhất là tất cả những điều này xảy ra trong bối cảnh giới tỷ phú xài tiền rất mạnh cho các cuộc bầu cử chính trị để đổi lại được hưởng lợi từ các chính sách ưu đãi của chính phủ liên bang. Đó không khác gì hơn là hình thức tham nhũng, tạo ra hiện tượng mới gọi là "broligarchy" (chữ "bro" ở đây là nói lóng chỉ "anh em", "bồ bịch" và "oligarchy" là chế độ đầu sỏ).

Những người tốt còn lại

Tuy nhiên, nước Mỹ với lòng hảo tâm và sự trắc ẩn vẫn còn đó. Không phải ai cũng giống như Elon Musk, Mark Zuckerberg, Jeff Bezos, Sundar Pichai hay Tim Cook, những người sẵn sàng chi ra hàng triệu USD để góp tiền xây phòng khiêu vũ ở Chái Đông Tòa Bạch Ốc.

Trong danh sách 100 nhân vật đóng góp từ thiện nổi bật nhất năm 2025 của báo Time (TIME 's 100 Most Influential People in Philanthropy 2025), người ta thấy có những gương mặt quen thuộc.

Một trong những người được Time nhắc là cựu thị trưởng New York ông Michael Bloomberg. Tính đến nay, ông Bloomberg đã quyên góp hơn 21 tỷ USD cho các lãnh vực từ sự biến đổi khí hậu, giáo dục cho đến nghệ thuật. Chỉ riêng trong năm 2024, ông Bloomberg đã tặng 3,7 tỷ USD, trở thành cá nhân tài trợ lớn nhất của năm 2024.

Những khoản tài trợ đáng chú ý của ông Michael Bloomberg gồm 1 tỷ USD cho Đại Học Johns Hopkins, ngôi trường cũ của ông, giúp miễn học phí cho hầu hết các sinh viên y khoa và tăng sự hỗ trợ tài chính cho các sinh viên ngành điều dưỡng và y tế công cộng; cùng 600 triệu USD tài trợ cho các trường y khoa thuộc 4 trường đại học và cao đẳng da màu (HBCU–Historically Black Colleges and Universities). Cần nói thêm, hồi đầu năm 2025, Bloomberg Philanthropies đã cho công bố kế hoạch hỗ trợ những nỗ lực giúp cho nước Mỹ thực hiện các cam kết trong Hiệp Định Paris về khí hậu, sau khi chính quyền Trump đã rút ra khỏi sự thỏa thuận này…

Người nữa cần kể đến là bà Oprah Winfrey. Tính cho đến nay, Oprah Winfrey đã quyên góp hơn 500 triệu USD cho hoạt động từ thiện. Bà Winfrey từng tâm sự rằng, việc chứng kiến những học sinh tốt nghiệp từ học viện lãnh đạo dành cho nữ sinh Oprah Winfrey tại Nam Phi, được thành lập hồi năm 2004, là "một trong những phần thưởng lớn nhất đời mình". Trong đại dịch COVID-19, bà đã quyên góp 20 triệu USD để cung cấp thực phẩm. Bà cũng đóng góp 24 triệu USD cho Viện Bảo Tàng Lịch Sử và Văn Hóa Người Mỹ Gốc Phi thuộc Viện Smithsonian; tặng hàng chục triệu USD để hỗ trợ tái thiết sau các vụ cháy rừng ở Maui (Hawaii) hồi năm 2023 và Los Angeles vào tháng Giêng, 2025…

Và đó là những Melinda French Gates (vợ cũ của Bill Gates) và MacKenzie Scott (vợ cũ của Jeff Bezos). Từ cuối năm 2019 cho đến nay, MacKenzie Scott đã tặng 19,25 tỷ USD cho hơn 2,400 tổ chức bất vụ lợi. Phương pháp của bà Scott rất khác biệt: không cần hồ sơ xin tài trợ, không yêu cầu báo cáo hằng năm, cũng không đặt ra vấn đề cụ thể cần giải quyết. Thay vào đó, bà và nhóm của mình chủ động tìm đến những tổ chức âm thầm làm công việc giúp những người bị gạt ra ngoài lề xã hội, trao cho họ khoản tài trợ từ 1 đến 50 triệu USD. Một báo cáo trong năm 2025 của Trung Tâm Hiệu Quả Từ Thiện (Center for Effective Philanthropy) gọi chiến lược của bà Scott là mang tính đột phá.

Đó là K. Lisa Yang. Sinh viên các trường đại học hàng đầu nước Mỹ không lạ gì K. Lisa Yang, bởi vì tên bà được đặt tại các trung tâm khoa học ở Harvard, MIT và Cornell. Là cựu viên chức ngân hàng, Yang đã đóng góp tổng cộng 74,5 triệu USD chỉ riêng năm 2024, và là cá nhân tài trợ lớn cho các nghiên cứu về học thuật nhằm bảo tồn hệ sinh thái hành tinh và hỗ trợ những người gặp khó khăn về thể chất hoặc nhận thức.

Vào tháng Hai, 2025, bà đã trao tặng ĐH Harvard 30 triệu USD để thành lập Trung Tâm Brain-Body. Năm 2024, bà cũng tặng 35 triệu USD để xây Trung Tâm Sức Khỏe Động Vật Hoang Dã tại Đại Học Cornell và 28 triệu USD để khởi động Trung Tâm Kỹ Thuật và Nghiên Cứu tại MIT, một phần trong 6 trung tâm nghiên cứu trị giá 200 triệu USD mà bà Yang bắt đầu đứng ra hỗ trợ từ năm 2017. Báo Time cho biết, các khoản đầu tư nghiên cứu của bà K. Lisa Yang từ ngành khoa học thần kinh, liệu pháp y học, mô hình tính toán đến sinh học nhân tạo, đã bắt đầu mang lại kết quả mỹ mãn.

Trong khuôn khổ giới hạn, không thể liệt kê ra hết ở đây. Tất cả cho thấy lương tri và lòng trắc ẩn vẫn còn đó. Điều đó nhắc rằng cái vĩ đại của một tài sản đôi khi rất nhỏ bé, nếu ông chủ tầm thường của nó không có lòng quảng đại và không biết thẹn khi nghe người ta hỏi "làm tỷ phú để làm gì vậy?"