Tần Thủy Hoàng: Từ hình ảnh bạo chúa trong sử sách đến góc nhìn mới từ phát hiện khảo cổ
 

Tần Thủy Hoàng, vị vua thứ 36 của nước Tần, đồng thời là hoàng đế đầu tiên thống nhất Trung Hoa cổ đại, từ lâu đã được xem là một nhân vật lịch sử vừa vĩ đại vừa gây tranh cãi. Ông được ghi nhận là người đặt nền móng cho một đế chế tập quyền, thống nhất chữ viết, hệ thống đo lường và giao thông, mở ra kỷ nguyên mới cho Trung Quốc cổ đại.

Nhờ những cải cách đó, ông thường được nhiều người ví là "Hoàng đế vĩ đại nhất mọi thời đại". Tuy nhiên, các sử liệu truyền thống lại miêu tả ông như một kẻ tàn bạo, tham lam quyền lực, bị ám ảnh bởi mong muốn được bất tử, tiến hành những dự án xây dựng khổng lồ và đặc biệt là tội ác "đốt sách chôn nho". Hình ảnh bạo chúa ấy trên thực tế đã tồn tại hàng nghìn năm trong nhận thức lịch sử, chủ yếu dựa vào "Sử ký" của Tư Mã Thiên, một tác phẩm đồ sộ nhưng cũng không tránh khỏi thiên kiến.

Tuy nhiên, những phát hiện khảo cổ học trong nhiều thập kỷ gần đây đã bắt đầu vén màn một bức tranh khác hẳn. Một trong những dấu mốc quan trọng là năm 1975, khi các nhà khảo cổ của Trung Quốc phát hiện một ngôi mộ từ thời Tần được bảo tồn tốt tại huyện Vân Mộng, tỉnh Hồ Bắc, Trung Quốc.

Ngôi mộ này thuộc về một viên quan nhỏ tên Xi, sinh năm 217 TCN và mất năm 162 TCN, từng tham gia ba chiến dịch quân sự trong đời. Điều làm giới nghiên cứu đặc biệt chú ý là những thẻ tre khai quật từ ngôi mộ, được gọi là "Những thẻ tre Liye Qin" với tổng cộng 30.000 thẻ.

Những thẻ tre này có chiều dài từ 23 đến 27 cm và rộng khoảng 0,5 đến 0,8 cm. Mặc dù một số thẻ đã bị hư hại hoặc chữ viết bị mờ sau hơn 2.000 năm bị xói mòn, nhưng các chuyên gia đã giải mã thành công hơn 200.000 ký tự. Những văn bản này ghi lại một cách sống động đời sống xã hội, điều kiện kinh tế và bối cảnh văn hóa của nhà Tần. Và điều đáng ngạc nhiên nhất chính là sự mâu thuẫn giữa nội dung trên thẻ tre với những gì "Sử ký" ghi lại.

Chẳng hạn, liên quan đến nguyên nhân nổi loạn của Trần Thắng và Ngô Quảng, "Sử ký" cho rằng mưa lớn khiến quân đội chậm trễ, theo luật phải xử tử, từ đó dẫn đến bất mãn và nổi dậy. Nhưng những thẻ tre lại hé lộ một bức tranh khác: luật pháp quy định chậm ba ngày chỉ bị cảnh cáo, năm ngày thì tăng thời hạn lao dịch, còn nếu do thiên tai thì không hề bị xử phạt. Điều này cho thấy pháp luật dưới thời Tần có tính linh hoạt và nhân đạo hơn so với hình ảnh "hà khắc" trong các ghi chép cổ điển.

Tương tự, trong "Sử ký", hình phạt dành cho kẻ trộm được mô tả vô cùng nghiêm khắc, thậm chí là có thể bị chặt tay. Nhưng những thẻ tre cho thấy thực tế lại khác: tội nhẹ chỉ phải chịu 30 ngày lao động khổ sai, trong khi các vụ trộm lớn mới bị trừng phạt nặng. Điều này cho thấy pháp luật nhà Tần không chỉ mang tính răn đe mà còn có sự phân hóa mức độ, phản ánh phần nào sự chú trọng đến tính công bằng.