Xe lam bắt nguồn từ tên gọi của ḍng sản phẩm Lambretta của Italia, là một phương tiện giao thông công cộng phổ biến ở Việt Nam từ rất lâu, phổ biến tại miền Nam từ thập niên 60, dành cho người lao động b́nh dân.
Xe lam là loại xe thùng nhỏ có 3 bánh xe, gồm một cabin cho tài xế ngồi lái phía trước và một thùng xe để chở khách hay chở hàng phía sau. Tên gọi này có nguồn gốc từ các ḍng xe 3 bánh Lambretta FD (dung tích xy lanh 123 và 150 cc), FLI (175 cc) và sau đó là Lambro 200, 550 (đều 198 cc) của hăng Innocenti, Italy. Các ḍng xe này lần lượt được nhập vào miền Nam Việt Nam từ đầu thập niên 1960 để thay thế xe ngựa thồ vẫn c̣n được lưu hành vào khoảng thời gian đó.
Trong số gần 35.000 chiếc Lambro 550 xuất xưởng th́ có 17.000 chiếc được xuất sang thị trường Thổ Nhĩ Kỳ và Việt Nam.
Các xe này được nhập ở dạng không đóng thùng, và tùy công năng chở người hay chở hàng sẽ được đóng thùng sau khi nhập. Bên cạnh đó, một số xe có kiểu dáng tương tự nhưng của các hăng khác (như Vespa...), ít gặp hơn, cũng được gọi là xe lam.
Giá một chiếc xe lam vào thập niên 60 khoảng 30 cây vàng nhưng đem lại nhiều lợi nhuận cho người chủ xe, saunăm 1975, các phương tiện cơ giới khác bị thiếu xăng hoặc thiếu phụ tùng thay thế không sử dụng được, th́ xe lam được dùng làm phương tiện phổ biến rẻ tiền và bước vào thời vàng son. Xe Lam ngày nay bị hạn chế sử dụng lưu thông và từ từ bị cấm hẳn do đă quá cũ kỹ. Tuy nhiên, trong mỗi kư ức lịch sử Sài G̣n, Xe Lam luôn là một trong những biểu tượng đầy tự hào của những người con Nam Bộ trong cuộc sống đô thị của Sài G̣n xưa...
Thiết kế của xe lam chở khách khá đặc biệt, chia làm hai “toa” hẳn hoi.
Phần đầu xe là nơi tài xế ung dung ngồi một ḿnh để cầm cái càng lái giống như ghi-đông xe gắn máy, mặc dù chở tới cả chục người nhưng xe lam cũng vô số tay như xe hai bánh Lambretta. Dưới ghế ngồi của bác tài là thùng chứa máy xe, hễ xe chết máy hay “xịch đụi” là bác tài phải nhảy xuống đường mới giở yên lên được rồi dùng một sợi dây thừng kéo cho máy nổ (giống như vận hành máy phát điện gia đ́nh) hoặc tra dầu, chùi bu-gi cho máy xe. Lúc đông hành khách, “toa” sau hết chỗ, bác tài cũng sẵn sàng ngồi thu gọn lại ngay giữa yên để có thêm chỗ cho vài ba vị khách ngồi ké vào hai bên, vai kề vai với tài xế rất thân t́nh. Vô số chuyện tiếu lâm được sáng tác từ thiết kế “buồng lái mở” độc đáo này. Điển h́nh là chuyện sau: trên chuyến xe lam đông khách, hai bên bác tài là hai bà khách sồn sồn đang ngồi kề vai tựa vế, bỗng đâu xe “pan” (chết máy), bác tài nói: “Hai bà xuống cho tui đạp máy cái coi”, là người miền Nam nên bác tài phát âm “đạp máy” giống như “đạp mái” khiến hai bà hàng bông sửng cồ tru tréo: “ Cha này dê quá... giữa đường giữa sá mà đ̣i đạp mái ! ”.
Thùng xe phía sau chở được khoảng 8 đến 10 hành khách. Khách ngồi trên hai hàng ghế dài đặt dọc theo thùng xe, song song nhau. Nếu hai người đối diện đều “chân dài” th́ bốn đầu gối thế nào cũng đụng nhau lốp cốp mỗi khi xe lam thắng gấp, không muốn khua th́ hai cặp gị phải lồng so le vào nhau trông rất “âu yếm”, khéo liên tưởng một chút th́ chẳng khác ǵ cảnh “nóng” trong phim ảnh ! Có bữa “hên”, tôi - cậu học tṛ cấp hai t́nh cờ được ngồi “so le đầu gối” với mấy cô nữ sinh diện áo dài quần lụa trơn mát, cảm giác rất... biết ơn xe lam! “Hên” nữa, có hôm tôi ngoắc nhằm chuyến xe lam đầy nhóc khách, chú bé lơ xe nhanh nhảu hô to: “Bà con khép chân vô giùm” rồi nhét tôi ngồi ở khoảng trống hiếm hoi giữa hai hàng ghế, nơi có những cặp đùi thiếu nữ mát rười rượi không biết cất đi đâu, thế là khách cứ ngây ngất mơ cho chuyến xe lam chạy thật chậm và con đường th́ dài vô tận... Nhưng có hôm “đi không coi ngày”, vớ trúng hai bà bán thịt cá tan chợ đón xe lam về nhà, ngồi “kề vai tựa vế” giữa hai bà chừng vài cây số là bao nhiêu mùi chợ búa đă lây sang hết quần áo của ḿnh. Không ít lần khách phải ngồi giữa hai hàng gối vế, mặt quay về phía sau xe, chân tḥ ra ngoài buông thơng xuống mặt đường. Xe lam trữ t́nh, hài hước và lếch thếch là vậy!
Trong khi dàn đầu của xe lam có bộ dạng giống mặt một chú hề vui nhộn th́ ở thùng xe phía sau biết bao câu chuyện “tâm lư - t́nh cảm - xă hội” lâm ly diễn ra. Lạ là trên cái phương tiện rẻ tiền, dằn xóc, chật ních như xe lam mà cũng nảy sinh được không ít những câu chuyện t́nh lăng mạn. Chàng trai t́nh cờ ngồi kề cô gái không quen biết, tức cảnh sinh t́nh anh bèn ngân nga một bài nhạc b́nh dân rất nổi tiếng: “Trên chuyến xe lam đông người chiều nao. Xui ḿnh không quen mà ngồi bên nhau. Trời mang nhiều trớ trêu chi. Người chưa hề biết quen ǵ. Sao ngồi gần như t́nh nhân si...”. Ngồi sát rạt nhau dễ nảy sinh t́nh cảm bất ngờ nhưng cũng dễ nảy nở... tệ nạn, nếu chàng mê mẩn hóa ngây ngây dại dại th́ coi chừng khi xuống xe cái bóp đă không cánh mà bay theo “người t́nh lỡ”!
Xe lam Sài G̣n xưa măi trong kí ức mọi người dân thời bấy giờ
Biết đâu xe lam rồi sẽ trở lại thời hoàng kim ! Cảnh hành khách “kề vai cọ vế” thật lăng mạn của xe lam truyền thống. Bởi vậy vẫn nhớ làm sao những chuyến xe lam Sài G̣n thập niên 1960 !
Nguyễn Quốc Ân