Nguyễn Mại sinh năm 1655, người làng Ninh Xá, huyện Chí Linh, Hải Dương. Năm 1691 ông đỗ hoàng giáp (chỉ sau trạng nguyên) và làm quan ở bộ Lễ dưới triều vua Lê Hy Tông.
Sau đó Nguyễn Mại được thăng chức làm tả thị lang, giữ trọng trách thủy quân, rồi làm đốc trấn Cao Bằng, đốc trấn Sơn Tây. Ông mất năm 1720 vào thời vua Lê Dụ Tông và được tặng chức lễ bộ thượng thư, tước quận công.
Sách “Đại Nam nhất thống chí” mô tả rằng Nguyễn Mại “có sức khỏe, có mưu lược, trộm cướp phải nín hơi, xét kiện sáng suốt, danh vọng rất cao”.
C̣n sách “Khâm định Việt sử thông giám cương mục” th́ viết rằng: “Mại là người khỏe mạnh, có mưu lược lại giỏi bắn cung và cưỡi ngựa”.
Các quan cùng thời đánh giá Nguyễn Mại là bậc thần giáng Hải Đông, là quư nhân Nam quốc. Nguyễn Hoàn là một vị quan cùng thời với Nguyễn Mại, tính nóng nảy và không phục ai, nhưng đă viết về Nguyễn Mại như sau:
Văn kinh luân, vơ tài lược, trong là cốt cán, ngoài là cánh vây. Chốn vương phủ sung tri thủy tri binh, đức vọng ṿi vọi tựa Thái sơn Tung nhạc. Về địa phương là đốc lănh đốc trấn, uy phong lẫm lẫm như nắng rực sương thu. Thanh danh vang vọng như chuông vàng nam lữ, tài nghệ sắc nét như thuyền thả Động Đ́nh. Phép tắc nơi ba quân rành trong ḷng bàn tay, lưu truyền tựa trí thần Tử Pḥng tính toán. Cơ mưu chốn bát trận đầy sẵn trong bụng, tựa như tướng Gia Cát định quốc an dân… Tài đủ tiến lui, phong độ vững vàng, triều đ́nh trông cậy.
Dùng nhân nghĩa cảm hóa được giặc cướp, tù nhân
Khi c̣n là đốc trấn Cao Bằng, Nguyễn Mại phải đối phó với nạn cướp từ Quảng Tây (Trung Quốc) tràn sang. Qua t́m hiểu ông thấy rằng đám giặc phỉ này chỉ là những nông dân nghèo v́ quá đói khổ, túng quẫn cùng đường mới phải tràn qua biên giới đến Cao Bằng để cướp.
Ông cho quân bắt lại rồi thả ra chứ không xét xử, cũng không làm công văn báo với quan lại vùng Quảng Tây, có nhiều lúc c̣n cung cấp lương thực cho họ để họ trở về. Ông cứ cho quân vây bắt rồi thả về nhiều lần như vậy. Cuối cùng đám giặc cướp nơi phương Bắc này cảm động trước ân đức của Nguyễn Mại mà không c̣n sang quấy nhiễu nữa.
Trong cuộc đời làm quan, nơi ông gắn bó lâu nhất chính là xứ Đoài (tức trấn Sơn Tây). Một lần phủ làm việc của ông bị cháy, đám cháy lan vào nhà tù nơi giam giữ toàn những kẻ đầu trộm đuôi cướp ở xứ Đoài. Ông không chần chừ sai người mở ngay cổng nhà ngục thả hết các tù nhân để đảm bảo an toàn tính mạng cho họ.
Lúc này mặc dù có cơ hội chạy trốn, nhưng các tù nhân như bừng tỉnh ngộ, họ cùng binh lính và người trong phủ dập tắt ngọn lửa. Sau đó bọ họ đều bảo nhau cùng trở lại trại giam không sót một ai cả.
Bạo lực, h́nh phạt, nhà tù chỉ có thể làm người khuất phục v́ sợ hăi chứ không thay đổi được tâm của con người, Nhưng Nguyễn Mại đă dùng nhân nghĩa để thay đổi ḷng người, khiến dù giặc cướp ở Cao Bằng, hay đầu trộm đuôi cướp ở xứ Đoài đều cảm động mà thay đổi cả.
Chính v́ sự thanh liêm, chính trực, lại xử án như thần của ông khiến người dân xứ Đoài coi ông như Bao Thanh Thiên của đất Việt. Trong sử sách cũng như dân gian c̣n lưu truyền rất nhiều câu chuyện xử án thần kỳ của ông.
Xử án thần kỳ
Sách “Đăng khoa lực sưu giảng” có viết rằng khi làm quan ở Sơn Tây, Nguyễn Mại hay đi vi hành xuống các làng để xem xét cuộc sống của người dân. Một lần ông đến chợ Bảo Khám, huyện Gia B́nh, tỉnh Bắc Ninh th́ thấy một người đàn bà chửi tục, cứ nhè ba họ tên trộm nào đó mà chửi, ông hỏi th́ biết người đàn bà này bị mất trộm một chiếc màn.
Ông cho người đến trói bà này lại trị tội nói tục ồn ào chốn đông người. Ông cho già trẻ gái trai trong làng đều đến để vả vào mặt bà này để cho chừa thói chửi tục, người dân thương kẻ bị mất trộm nên chỉ vả nhẹ, riêng một phụ nữ lại ra tay rất mạnh. Nguyễn Mại lập tức cho bắt người phụ này nói: “Ngươi chính là kẻ ăn trộm nên mới đánh người ta đau như thế”. Sau khi tra xét người này phải nhận tội đă lấy trộm, v́ căm tức người đàn bà kia chửi ḿnh nên mới ra tay đánh rất mạnh.
Nguyễn Mại không chỉ bắt được kẻ trộm mà cũng trị tội cả người bị mất trộm v́ hay chửi. Từ đó tiếng tăm của Nguyễn Mại bay đi rất xa, người dân đều coi ông như Bao Thanh Thiên.
Lần khác khi đang vi hành ở chợ Sơn Tây, ông thấy hai người đàn bà đang giành nhau một tấm lụa, ai cũng khẳng định tấm lụa là của ḿnh. Ông liền vào phân xử, ông nói rằng ai nói cũng có lư nên để công bằng th́ cho xé đôi tấm lụa chia cho hai người.
Sau đó một người cầm mảnh lụa vui vẻ rời đi, người c̣n lại khóc lóc kêu than. Ông lập tức cho giữ hai người lại rồi nói: “Phàm chỉ có người làm ra tấm lụa mới biết trân trọng, tiếc công sức của ḿnh. C̣n chỉ biết hưởng công sức người khác th́ mới hí hửng nhường ấy”.
Sau khi tra xét người vốn cầm nửa tấm lụa hí hửng rời đi phải nhận tội, tấm lụa được đưa lại cho chủ của nó. Người dân nơi đây vẫn gọi đây là vụ án “xẻ đôi tấm lụa” vô cùng nổi tiếng lúc đó.
Một lần Nguyễn Mại đến Đông Ngạc ở Từ Liêm (Hà Nội), ông gặp người đàn bà kêu mất buồng chuối. Qua quan sát ông phát hiện rằng buống chuối này chỉ mới bị chặt và kẻ trộm không thể ở nơi xa.
Ông liền gọi Lư Trưởng đến bảo cho dân làng ra vét ao đ́nh, rồi rửa tay sạch để nhận trầu cau. Qua quan sát ông phát hiện trên tay một người vẫn dính bùn dù đă rửa, liền cho bắt ngay người đó. Qua điều tra quả nhiên đó là thủ phạm chặt buồng chuối, v́ tay dính nhựa chuối nên khi dính bùn th́ không sao rửa sạch được. Kẻ lấy trộm phải trả lại buồng chuối và nộp phạt trước mặt dân làng.
Tài năng và cách phá án của Nguyễn Mại thần kỳ, được xem là Bao Thanh Thiên của người Việt.
Trần Hưng
18-2-2019