Thời nay, trong chúng ta ai ai cũng có dịp dự hàng chục, thậm chí hàng trăm lễ cưới. Cho dù ŕnh rang hay đơn mọn, nói chung đều là lễ cưới của dân hoặc quan. Nhưng ở thời phong kiến, là dân th́ hiếm ai có dịp nh́n thấy, chứng kiến lễ cưới của nhà vua.
Năm 2014 này nhân vừa tṛn 80 năm vua Bảo Đại cưới vợ (1934), và 100 năm ngày sinh Hoàng hậu Nam Phương (1914). Dù “chú rễ và cô dâu” đều đă qua đời, nhưng nhờ tư liệu báo chí thời ấy, chúng ta biết được đại nét diễn tiến về cuộc đại hôn này.
Thời Nguyễn, theo lệnh của vua Thiệu Trị, một số quan lại ở Kinh đô phụng mạng soạn sách Đại Nam hội điển sự lệ ghi chép những điển lệ chính yếu do chính quyền phong kiến Việt Nam ban hành từ 1802 – 1851. Sách khởi làm năm 1843, hoàn thành năm 1851, gồm có cả thảy 262 quyển.
V́ quá rườm rà nên về sau, sách Đại Nam điển lệ toát yếu tóm tắt cho gọn. Trong sách này, phần Tuyên sách văn lập Hoàng hậu, do Tiến sĩ Nguyễn Sĩ Giác phiên âm và dịch nghĩa (Nxb. Tp. Hồ Chí Minh, 1993) ghi: lệ mỗi khi gặp đại lễ sách lập Hoàng hậu, trước ngày lễ, phụng chỉ vua cho hội họp các Bộ phụ trách chế tạo sách vàng, ấn vàng và lỗ bộ nghi trượng. Viện Hàn lâm nghĩ soạn bài sách văn [bài để dâng tôn hiệu, để tuyên ngôn trong lễ lập Hoàng hậu], tờ chiếu cáo và các tờ biểu, tiên. Chọn ngày tốt Bộ Lễ tâu xin vua sai quan Khâm mạng kính cáo đàn Nam giao và Thái miếu. Phụng Hoàng đế thân đến điện Phụng tiên kính cáo việc lễ; kế đó đến cung Từ thọ đem ngày sách lập tâu cho Thái hậu biết.
Đến ngày lễ, đặt nghi lễ đại triều, phụng Hoàng đế ngự điện Cần chánh ban cờ tiết mao và kim sách kim bảo; quan Khâm mạng đem các thứ ấy vào cung, rồi do các hoạn quan chuyển tiến lên Hoàng hậu. Hoàng hậu bèn theo nghi lễ đến bái yết điện Phụng tiên, bái yết cung Từ thọ, và lạy tạ Hoàng đế.
Các quan lần lượt dâng tờ biểu và tiền chúc mừng [tiền là giấy vẽ rồng cũng như tờ biểu; văn biểu viết bằng thể tứ lục, c̣n thể văn tờ tiền th́ không rơ thể nào]. Lễ sách lập xong, ban tờ chiếu bá cáo cho thiên hạ. Các địa phương đều dâng tờ biểu và tiền chúc mừng, do Bộ Lễ dâng lên Hoàng đế.
Hoàng hậu Nam Phuong và vua Bảo Đại..
Tuy “sự lệ” chỉ ghi chép đến năm 1851 (thời vua Thiệu Trị, 1847-1883), tức trước khi vua Bảo Đại (1925-1945) cưới vợ năm 1934 những 83 năm, nhưng việc đại hôn về cơ bản vẫn diễn ra theo tŕnh tự thủ tục của sách đă ghi.
V́ là tư liệu, nên tác giả xin trích dẫn đúng cách viết thời ấy của Nam phong tạp chí, số 193 tháng 2 + 3.1934:
Đức Bảo Đại gặp Hoàng hậu lần thứ nhất
Hồi tháng Giêng năm ngoái (năm Bảo Đại thứ 8) đức Bảo Đại nhân dịp ngự giá Nam tuần lần thứ hai, Ngài ngự lên Dalat, quan Công sứ Dalat có thết tiệc, nhân mời cả các thân hào Tây Nam ở Dalat đến dự, t́nh cờ Hoàng hậu đi cùng ông cậu là ông Lê Phát An ra chơi Dalat, nên cũng mời đến dự tiệc, đức Bảo Đại mới bắt đầu quen biết mà duyên trời cũng bởi từ đấy mà nên.
Gia thế Hoàng hậu
Trong Nam Kỳ ai cũng biết tiếng ông huyện Sĩ xưa là người giàu nhất xứ ấy. Nguyên ông tên là Lê Phát Đạt sinh ở Chợ Quán tỉnh G̣ Công, là người đă giao thiệp với người Pháp khi mới bước chân đến xứ này trước nhất. Ông có công trạng to với các nhà đồn điền lớn ở Nam Kỳ, vả lại có đức cần kiệm, cho nên dần dần lên một vị cự phú ông ở xứ ấy. Ông theo đạo Thiên chúa mà là đạo gịng. Sinh hạ ba người con trai là Lê Phát An, Lê Phát Tân, Lê Phát Thanh và một người con gái là bà Bảy. Bà Bảy lấy ông Nguyễn Hữu Hào sinh ra Hoàng hậu. Vậy th́ Hoàng hậu là lệnh ái của ông Nguyễn Hữu Hào và bà Bảy, mà là cháu ngoại ông huyện Sĩ, lại là cháu gọi ông Lê Phát An (là một nhà triệu phú hiện thời ở Nam Kỳ) bằng cậu.
Tem Bưu chính Hoàng hậu Nam Phương..
Hoàng hậu có đủ tài văn chương, thể thao và âm nhạc, năm nay 21 tuổi, có nhập tịch dân Pháp và là người bên giáo, đă xin phép đức Giáo hoàng bên La Mă cho được kết duyên với đức Bảo Đại.
Đức Bảo Đại làm lễ Đại hôn và tấn phong Hoàng hậu
Ngày 6 Mars 1934, đức Bảo Đại phụng mệnh ba Tôn cung và hợp nghị cùng Lục bộ, phủ Tôn nhân, cùng Hoàng tộc rồi xuống Dụ định làm lễ Đại hôn và lập Hoàng hậu như sau này:
Dụ số 4 ngày 21 tháng giêng năm Bảo Đại thứ 9
Trẫm theo Ư chỉ của ba Tôn cung, Trẫm định lập nội cung để có người nội trợ.
Nhưng muốn lập một người cho có học thức hoàn toàn, sách lập liền làm Hoàng hậu, để chánh vị trong cung, thời ba Tôn cung đă chuẩn doăn rồi.
Đối với văn minh bây giờ, th́ phong tục đă mở mang, thế mà c̣n nạp vào nội cung cho nhiều người, chia giai cấp cho nhiều bậc, tất không thích hợp với tŕnh độ tiến hóa ngày nay. Ấy cho nên Trẫm định bỏ tục xưa ấy đi.
Vả chăng Trẫm chọn người làm cổ quăng, đă không câu nệ người Nam với Bắc, thời nay lựa người nội trợ, chỉ cần lấy hiền đức, chớ cũng không nệ là người ở xứ nào.
Vậy nên Trẫm lựa một người thiếu nữ quán ở Nam Kỳ, tên là Nguyễn Hữu Thị Lan tức là Mariette Jeanne Nguyễn Hữu Hào, con một nhà có danh giá trong lục tỉnh.
Nguyên xứ Nam Kỳ trước đây đă có một vị quốc mẫu đáng tôn kính, làm tiêu biểu ở chốn cung vi, đến bây giờ nhắc đến đức Từ Dụ là đức Nghi thiên Chương Hoàng hậu, người trong Hoàng tộc hăy c̣n ghi nhớ luôn.
Đến Trẫm bây giờ mà nối được lề xưa, để tỏ ḷng hoài niệm với nhân dân trong Lục tỉnh thời Trẫm lấy làm vui mừng.
Người mà Trẫm sách lập làm Hoàng hậu đây, đă từng du học bên quí Pháp quốc lâu năm cũng như Trẫm vậy, cho nên đă dung ḥa được văn hóa tốt đẹp của Tây Âu và tinh thần vẻ vang của Đông Á, mà trở nên một người nhân cách hoàn toàn. Trẫm đă từng biết rồi, đức hạnh người ấy đáng làm hiền phối cho Trẫm, và cũng đáng làm khuôn mẫu ở ngôi chánh vị trong cung. Hễ người ấy vào cung, thời Trẫm cho lập liền làm Hoàng hậu.
Bà Hoàng hậu là người giáo đức cho vua và việc lập hậu là việc quan hệ, vậy Trẫm cho sở quan sắp đặt sự nghi thế nào cho xứng đáng và trọng sự thể.
Khâm thử.
Dụ tại Cung An Định ngày 21 tháng giêng năm Bảo Đại thứ 9. Ngự tiền Văn pḥng cung lục.
Các nghi lễ Đại hôn và tấn phong Hoàng hậu
- Ngày mồng một tháng Hai (15 mars 1934). Đức Bảo Đại ngự khăn vàng áo thụng vàng ngự đến điện Phụng Tiên, có các quan nội thần đi hầu, để làm lễ kỳ cáo; rồi tâu với Lưỡng tôn cung và Hoàng thái hậu về việc làm lễ Đại hôn.